In 2024 haalde docent-onderzoeker Nele Goutier een Comenius Senior Fellowship binnen – een beurs bedoeld voor onderwijsinnovatie. In dit geval: een beurs om een AI-leerlijn voor journalistiekstudenten op te zetten. Waar eerdere projecten (zoals de website Journalistiek & AI met lesmaterialen) ad hoc waren, is het idee van de Comeniusbeurs dat AI-onderwijs alle journalistiekstudenten van de SvJ bereikt. Het project is een samenwerking tussen de School voor Journalistiek en het lectoraat Kwaliteitsjournalistiek in Digitale Transitie. Een half jaar na de start van de eerste designsprints, is het tijd om de eerste lessen te trekken. Want AI verandert niet alleen de journalistiek of het onderwijs, maar de gehele samenleving drastisch. Daar zullen alle opleidingen ‘iets’ mee moeten. Hoe pak je dat aan als niet-technische opleiding? Een tipje van de sluier: het werd een moordspel. Negen lessen voor docenten en onderwijsontwikkelaars:
1. Het mag best een beetje leuk zijn
“We merkten dat veel studenten AI zien als een beetje een intimiderend, taai of te technisch onderwerp”, vertelt docent data journalistiek en journalist Shannon Bakker. “De samenwerking met studenten deed ons inzien dat we het misschien gewoon veel leuker en spannender moeten aankleden.” De uitkomst van het eerste project was dan ook een moordspel, waarin de student met behulp van AI-tools de dader van een fictieve moord opspoort.
De studenten krijgen iedere sessie tips van een AI-gegenereerde misdaadjournalist, George, en leren gaandeweg onder meer vibe coden (programmeren met behulp van generatieve AI), scrapen (geautomatiseerd online informatie verzamelen), geautomatiseerde data-analyses doen, beelden verifiëren met AI en OSINT-tools en storyboards maken met generatieve AI. Dat alles natuurlijk met als doel om de dader op te sporen, maar belangrijker nog: op een laagdrempelige manier, bewust en doordacht leren omgaan met AI.
2. Werk multidisciplinair samen: met AI-experts, onderwijsontwikkelaars, docenten mensen uit de beroepspraktijk (in ons geval journalisten), maar zéker ook studenten.
AI is een onderwerp dat razendsnel in ontwikkeling is en waar tegelijkertijd op veel opleidingen nog weinig expertise over is. Ergo: we zijn allemáál aan het leren en ontdekken. Daarom besloten voor een multidisciplinaire aanpak waarin zoveel mogelijk relevante perspectieven vertegenwoordigd zijn. In het team zaten daarom data-, innovatie-, journalistiek- en AI-docenten, onderwijsontwikkelaars, journalisten, journalistiekstudenten, een AI-ontwikkelaar en twee sprintbegeleiders. Docent en onderwijsontwikkelaar Judith de Bruin: “Een belangrijke opbrengst was dat studenten nog meer behoefte blijken te hebben aan ethische gesprekken. Wat vind je wel en niet verantwoord met AI? Tegelijkertijd gebruiken ze bepaalde tools al meer dan sommige docenten en mag het van studenten best wel technisch worden. Het studentperspectief was daarmee heel belangrijk. De samenwerking hielp om onze eigen aannames overboord te gooien.”
3. Werk volgens de methode van Design Thinking en neem een externe sprintbegeleider in de arm om echt los te komen van je patronen.
Om zo’n multidisciplinaire aanpak te laten werken, is het fijn als iemand die zelf geen onderdeel van het project is je sessies begeleidt. Het Comeniusteam werkte volgens de Design Thinking Methode. Dat is een creatieve, probleemoplossende methode waarin in elk geval vijf stappen voorkomen:
– In de Empathize fase verdiep je je in de behoeften en belevingen van je doelgroep. In dit geval was dat de student, maar zeker ook de docent, die vaak net zo goed nog weinig ervaring heeft met AI. In deze fase deden we onder meer een stakeholder analyse, waarin we het probleem onderzochten vanuit het perspectief van werkgevers in het werkveld, studenten, docenten en het opleidingsmanagement.
– Dan volgt Define: de fase waarin je het probleem helder formuleert op basis van de inzichten. In ons geval leidde dat tot de volgende probleemstelling:
Hoe kunnen we studenten een succeservaring bieden in het toepassen van AI voor onderzoeksjournalistieke doeleinden op een manier die:
1) de studenten duidelijk maakt waar ze mee bezig zijn en waarom, zodat ze gemotiveerd blijven
2) de studenten kennis en het zelfvertrouwen geeft zodat zij zich verder kunnen bekwamen op gebied van research & AI in toekomstige projecten / als ze het werkveld betreden?
– In de derde stap, Ideate, bedenk je zoveel mogelijk oplossingen, zonder die direct te beoordelen of stil te staan bij de haalbaarheid.
– Vervolgens ga je in de prototypefase een idee kiezen om uit te werken tot prototype. In dit geval was dat het moordspel, dat het team uitbouwde en tot slot testte.
4. Testen, testen, testen dus: op docent én student
Een moordspel bedenken is één ding, maar werkt de balans tussen spel- en leeractiviteiten in praktijk zoals beoogd? Wordt het niet te jolig, is het wel leerzaam, sluit je aan op het onderwijs en de beroepspraktijk? Maar één manier om daarachter te komen: testen. Daarom draaide het Comeniusteam dit studiejaar het eerste pilotproject met studenten en een docent. Dat is gelijk nog een tip: vergeet de docent niet mee te nemen in je tests. Want niet alleen voor studenten is het onderwerp nieuw, voor veel docenten is dat net zo goed het geval. En zonder medewerking van docenten is je project gedoemd te mislukken.
5. Wees niet bang om het moeilijk te maken
Eén van de inzichten die we opdeden, is dat studenten de technische skills het meest interessant vonden. ChagGPT kennen ze nu wel, maar AI-technieken die ze zelf niet snel gevonden hadden, dát vonden ze de grootste meerwaarde. In de volgende editie van het spel zal het team daarom extra aandacht besteden aan programmeren en scrapen.
Daarnaast zal het team toetsmogelijkheden onderzoeken. Want waar het dit jaar nog een pilot betrof die geen onderdeel is van het reguliere onderwijsprogramma, is de bedoeling dat het project niet blijft hangen in de vrijwillige sfeer. Om niet alleen de leergierige, maar álle studenten te motiveren, is het belangrijk dat de vaardigheden van het moordspel daadwerkelijk onderdeel worden van de toetsing. Volgend studiejaar onderzoekt het team hoe studenten de vaardigheden van het moordspel kunnen inzetten voor hun eigen journalistieke productie.
6. Behoud flexibiliteit: wat nu relevant is, is dat volgend jaar misschien niet meer
AI is niet alleen een relatief nieuw onderwerp op de School voor Journalistiek, maar ook nog eens een vakgebied dat continu en razendsnel in ontwikkeling is. Dat betekent dat wat je nu bedenkt bij wijze van spreken (of misschien wel letterlijk) morgen alweer outdated kan zijn. Daarmee verschilt de ontwikkeling van AI-onderwijs nogal van ons reguliere onderwijs. Het stelt compleet andere eisen aan het verandervermogen van opleiding. Dat hoeft niet erg te zijn, als je maar incalculeert dat een onderwijs AI-project voor iedere iteratie mogelijk een update nodig heeft. Goed nieuws: de onderliggende leerdoelen veranderen vaak minder snel. De verandering zit hem vaker in de praktische uitwerking. Als wij studenten willen leren research te doen met AI, houdt dat anno 2025 andere tools in dan in 2026 – daar kun je vanuit gaan. Maar de achterliggende journalistieke vaardigheden van bijvoorbeeld kritisch nadenken, die veranderen niet zo snel.
7. Verlies de connectie met het vakgebied niet uit het oog en zoom ook eens uit
Er valt van alles te zeggen over AI – en een grote hoeveelheid aan verse experts doet dat ook. Maar AI voor pak hem beet de opleiding psychologie vraagt om hele andere kennis en vaardigheden dan hetzelfde onderwerp voor journalisten. Wat AI dan precies betekent voor jouw vakgebied en welke eisen dat stelt aan je opleiding bepaal je niet alleen. De leerdoelen van het Comeniusproject zijn het resultaat van multidisciplinaire gesprekken die al begonnen bij de oprichting van de website Journalistiek & AI met journalistieke lesmaterialen over AI. In gesprekken met journalisten, docenten en AI-deskundigen probeerde het team toen al te achterhalen hoeveel technische kennis een journalist nu eigenlijk nodig heeft en hoe je technische onderwerpen versimpelt zonder inaccuraat te worden. Ook zocht het team naar haakjes in het bestaande onderwijs. Want ook zonder een gehele curriculumwijziging, zijn er vaak genoeg aanknopingspunten om AI ter sprake te brengen en ter hand te nemen. Bij de opleiding journalistiek kan dat bij vakken als datajournalistiek, ethiek en research. Het Comeniusproject is het vervolg op deze verkenning en moet AI een vaste plek in het onderwijs geven.
Naast interdisciplinaire gesprekken zijn ook scenario-onderzoeken relevant. Want alleen met een blik naar voren kun je bepalen waartoe je precies opleidt. Hoe ziet de psycholoog / HR-specialist / logistiekmedewerker / bouwkundige van de toekomst eruit? Houd het grotere plaatje, met alle onzekerheden van dien, in gedachten om te voorkomen dat je je blindstaart op het meest recente hippe tooltje
8. Weet wat je niet weet en haal de juiste expertise in huis
Als je interdisciplinaire gesprekken voert, kom je er al snel achter wat je niet weet. AI-ontwikkelingen hebben tenslotte vele kanten: van technisch, tot ethisch, tot juridisch, tot economisch. Aarzel niet om extra expertise in te vliegen – al is het maar van tijd tot tijd – om tunnelvisie te voorkomen.
9. En tot slot: vergeet ook het laaghangend fruit niet
Hele leerlijnen rondom AI zijn een mooi streven, maar hebben nogal wat voeten in de aarde. Tegelijkertijd zijn er op je opleiding ongetwijfeld genoeg aanknopingspunten om laagdrempelig en op korte termijn iets met AI te doen. Bij de opleiding journalistiek is dat bijvoorbeeld bij vakken als ethiek, research en datajournalistiek. Als studenten daar toch mee bezig zijn, waarom zou je er dan niet eens een passend AI-voorbeeld in fietsen? Zo zorg je dat ook de huidige studenten zoveel mogelijk met AI in aanraking komen.
