Afgelopen vrijdag promoveerde collega Remko van Broekhoven op een onderzoek naar waakhondjournalistiek. De Bewakers Bewaakt, heet zijn dissertatie, ondertiteld Journalistiek en leiderschap in een gemediatiseerde democratie.
Het boek bestaat uit drie delen, 7 hoofdstukken.
In het eerste deel legt Van Broekhoven de theoretische basis, gaat in op de termen uit de ondertitel, filosofeert over waakhondjournalistiek en wijdt een uitvoerig hoofdstuk aan het zogenoemde deugdenperspectief van de Britse filosoof Alasdair McIntyre, in het bijzonder aan diens boek After Virtue. ‘MacIntyre’s theorie toepassend op een terrein dat hijzelf niet heeft verkend,’ schrijft Van Broekhoven (p. 223), ‘de waakhondjournalistiek, heb ik een hoger democratisch doel voor deze tak van journalistiek geformuleerd: het helpen functioneren van de democratie doordat leiders zich gecontroleerd weten en burgers deze leiders kritisch kunnen beoordelen.’
In het tweede deel toetst Van Broekhoven zijn theorie aan de praktijk en analyseert tien jaar verkiezingsdebatten op tv (2002-2012) en de beoordeling van deze debatten in de geschreven pers. Ook interviewt hij tien politieke journalisten.
In het derde en laatste deel van zijn boek tot slot geeft hij de moraal en doet aanbevelingen hoe journalisten in een gemediatiseerde democratie hun functie als waakhond kunnen blijven vervullen. Hier ook komt de centrale stelling van het boek tot leven, namelijk dat de mediatisering van de politiek het waakhondideaal niet alleen ondergraaft maar ook uitdaagt en dat dit laatste noodzaakt tot een revitalisering van drie klassieke (waakhond)deugden, te weten gezond wantrouwen, verantwoordelijkheidsgevoel en bescheidenheid.
Een mooi plaatje al met al, dat behoorlijk aan het denken zet en uitgangspunt kan zijn voor uitvoerige debatten in zowel kroeg als academie. Één ding staat voorop: dat het centrale thema van Van Broekhoven’s boek cruciaal is voor de moderne journalistiek, cruciaal ook voor de moderne democratie en dat een eventueel verlies van het waakhondideaal een ramp voor de moderne samenleving zou betekenen. Zonder fatsoenlijke controle, ook door journalisten, heeft de macht vrij spel en waar dat het geval is, verliest de burger.
Bij de behandeling van een thema zo groot als het onderhavige valt vanzelfsprekend van alles en nog wat aan te merken. Mijn belangrijkste opmerkingen zijn typisch die van een historicus tot de filosoof – het viel me overigens op dat de kritiek ook tijdens de promotie veel klemtoon legde op de ‘onhistoriciteit’ van het boek. Filosofen zoeken naar universalia: de journalistiek, het leiderschap, de democratie. Historici zetten bij al die fenomenen steeds weer vraagtekens. ‘De’ journalistiek bestaat niet, ‘de’ democratie evenmin, leiderschap is een veranderlijk fenomeen enz. Een dergelijke historisch besef is in dit boek zwak aanwezig. Vandaar ook dat Van Broekhoven doet voorkomen alsof waakhondjournalistiek een fenomeen is dat al lang bestaat en misschien ook wel altijd zou moeten bestaan.
Met dit laatste ben ik het wel eens, met het eerste niet: waakhondjournalistiek is volgens mij een recent fenomeen, iets van de laatste, zeg, halve eeuw. Tevoren bestond het ook wel maar was zeer marginaal (zie bijv. de rol van de journalistiek in de Nederlandse verzuilde pers) en te doen alsof je met verwijzing naar Mill, Tocqueville en Habermas een soort universele theorie van een dergelijke journalistiek kunt opstellen, is m.i. dan ook een vergissing, lees anachronisme. Misschien is zo’n anachronisme nodig om de theorie voor de toekomst te behouden maar zij doet weinig recht aan het verleden. In zoverre doet Van Broekhoven wat de ook door hem uitvoerig geciteerde Habermas doet: hij spant de geschiedenis voor zijn filosofisch c.q. ideologisch karretje. Moreel mag dat verantwoord zijn, wetenschappelijk is het aanvechtbaar.
