Op 16 september kwam het boek Rutte is lesbisch van Raoul Heertjes uit, waarin hij beweert dat de media een circusact opvoeren met voorgekookte interviews, verstarde formats en door voorlichters ingestoken theaterstukjes met politici in de hoofdrol. Op dezelfde dag mocht hij in interviews in de krant (spread nrc.next), op de radio (TROS radio), en op televisie (Pauw & Witteman) uitleggen hoe het zit met die circusacts, waarom het een probleem is, en of het ook anders kan. Iedereen speelt een rol, legde Heertje uit, mensen doen alsof ze met elkaar praten, maar maken geen echt contact. Dat komt door die verdomde formats waar journalisten zich zo angstvallig aan vastklampen.
Maar hoe authentiek kun je zijn in de media? Bij Pauw & Witteman keek Heertje naar een scene uit een eigen programma van hem, waarin hij lijkt te spelen dat hij boos is. Tegen Paul Witteman zegt hij dan dat hij toen echt boos was. Maar waarom werd er dan gelachen en geklapt? wilde Witteman weten. Omdat het studiopubliek niet begreep dat het echt was, legde Heertje uit. Als kijker naar Pauw & Witteman denk je dan weer: hoe kan het publiek van een comedy programma nu weten dat de komediant geen grap maakt, maar echt boos is? Daar is het format toch niet naar?
Heertje verwoordt het telkens terugkerend romantisch idee dat de ware wereld, je werkelijke zelf, de echte ontmoeting, plaats vindt voorbij regels, rollen en formats. De roep van Heertje dat het allemaal maar vertoning is op televisie doet denken aan de woorden van Batavus Droogstoppel, de fictieve auteur in Max Havelaar, die vindt dat dichters en schrijvers maar leugenaars zijn die gefixeerd zijn op het format van hun schrijfsels en de werkelijkheid aan hun laars lappen.
“Ik heb niets tegen verzen op-zichzelf,” zegt Droogstoppel, “Wil men de woorden in ’t gelid zetten, goed! Maar zeg niets wat niet waar is.” Een dichter mag van hem best zeggen “De lucht is guur, en het is vier uur.” maar alleen als het echt guur is en precies vier uur. Als het kwart voor drie is, dan begint het knoeien, dan moet de werkelijkheid zich schikken in het format van het rijm.
En zo worden de mensen altijd maar voor de gek gehouden door dichters, schrijvers en journalisten.
Het klassieke verwijt tegen misleiding door het gebruik van stijlmiddelen komt van Plato. Alle schrijvers, te beginnen met Homerus, tonen ons met hun mooie woorden alleen maar een schijnwerkelijkheid. Wat heeft Homerus voor de mensheid gedaan? Er is geen oorlog door hem gewonnen, geen mens door hem veranderd.
De ironie bij Plato is dat hij zelf een groot schrijver was en een meester in het hanteren van stijlmiddelen. Hij gebruikte graag mythes om zijn waarheden over het voetlicht te brengen. Hij fictionaliseerde de historische figuur Socrates en gaf hem de hoofdrol in al zijn dialogen.
Het verlangen naar echtheid drukt zich altijd uit in het verzet tegen formats. De ironie is dat je die echtheid onmogelijk zonder format kunt uitdrukken.
De toneelschrijver Bertold Brecht bedacht een uitweg uit dit dilemma. Om het publiek duidelijk te maken dat het naar toneel keek en niet naar de werkelijkheid, gebruikte hij het zogenoemde Verfremdungseffekt: acteurs vallen expres uit hun rol en spreken af en toe het publiek direct aan, of geven in het stuk commentaar op het stuk dat ze aan het spelen zijn. Op die manier zet je volgens Brecht het publiek aan het denken Het is een manier om binnen het toneelstuk mensen met de neus op de feiten te drukken.
De authenticiteit van Heertje is dat hij door zijn eigen circusact de circusact van de media ter discussie stelt en zo wat ruimte geeft aan de werkelijkheid.
