Onderzoeksjournalist Mirjam Pool kapittelt Zembla

AI-gegenereerde afbeelding
AI-gegenereerde afbeelding

In haar pas verschenen boek Procedures en Pistolen, over de Almelose gijzelingszaak, is Mirjam Pool kritisch over de uitzending die Zembla hierover maakte. Toch kreeg Zembla voor dit programma de prijs voor de beste onderzoeksjournalistiek in 2009 in de categorie audiovisueel. De jury, onder voorzitterschap van Gerard van Westerloo, had destijds wel bedenkingen bij de manier waarop het programma was gemaakt, maar liet zich door de makers overtuigen van hun goede bedoelingen. Hoe goed waren die?

Op 16 juni 2008 zit Mirjam Pool achter een bureau van het gemeentehuis in Almelo. Ze heeft daar een tijdelijke baan om geld te verdienen voor haar volgende journalistieke onderzoeksproject. In de verte klinken sirenes. Het geluid komt dichterbij. Ze kijkt haar collega Herman aan. “Dit is wel dicht in de buurt,” zegt Pool. Een andere collega stormt de kamer binnen. “De parkeergarage staat in de fik,” zegt hij. Herman holt de kamer uit en komt snel weer terug. “Allemaal op jullie kamers!” roept een adviseur van B en W. “Deuren op slot! Op de eerste loopt een man met een pistool.”

Dat blijkt de Turks-Koerdische ondernemer Ahmet O. te zijn. Hij heeft net zijn grand café De Rechter in het centrum van Almelo in brand gestoken en is met zijn geleasede zwarte Opel Zafira naar het gemeentehuis gereden. Daar parkeert hij zijn auto voor het bordes, besprenkelt het interieur met thinner, stapt uit, gooit een brandende krant in de auto, loopt met twee pistolen op zak de automatische openzwaaiende deuren van het gemeentehuis binnen en houdt een wethouder en vier ambtenaren onder schot. In de kamer schuin boven de gegijzelden zit Mirjam Pool.

Na bemiddeling van een agent van Turkse afkomst legt Ahmet O. na 5 uur zijn wapens neer en laat de gijzelaars vrij. Ahmet O zal in 2015, als zijn straf erop zit, met zijn familie het land worden uitgezet. De gegijzelde wethouder is uit de politiek. Een van de ambtenaren is gestopt met werken. Een ander is gedeeltelijk arbeidsongeschikt. En Mirjam Pool besluit in juni 2009 de zaak van alle kanten te onderzoeken en er een boek over te schrijven. Op 17 mei jl kwam het uit.

Boeiende fact check

Het boek geeft een gedetailleerd beeld van de gijzeling, en toont de complexe wisselwerking tussen good will, regelgeving, en ambitie bij de gemeente die uitmondt in een persoonlijke- en maatschappelijke tragedie.

“Een boeiende fact check,” zegt de Nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer op de achterflap. “De escalatie tussen burger en overheid in dit drama en de invloed van de media daarop heeft zij [Mirjam Pool] op een inzichtelijke wijze in beeld gebracht, zodat de lezer zich een eigen oordeel kan vormen.”

Dat laatste – een eigen oordeel vormen – lijkt me lastig. Het boek leest als een Griekse tragedie: het noodlot lijkt onafwendbaar. De ondernemer Ahmet O. wordt aanvankelijk gezien als het toonbeeld van multicultureel succes voor wie de gemeente de regels niet al te strikt toepast. Als hij in het centrum van Almelo een chique grand café wil beginnen slaat de lankmoedigheid van de gemeente om in achterdocht en voelt O. zich klem gezet, waarna hij overgaat tot zijn wanhoopsdaad annex terroristische actie.

Hard werken

Ahmet O. en zijn vrouw kopen in 1999 een vervallen pand aan de rand van Almelo. O. werkt dan als lasser. Zijn vrije tijd gebruikt hij om het pand te veranderen in een mooi restaurant met een goede Koerdische keuken. Turken komen er niet, maar onder de Almelose bevolking is het restaurant populair. Menig notabele drinkt er een glas wijn dat er zonder vergunning wordt geschonken.

Aangemoedigd door het succes huren de O’s een ruimte van een voormalig V&D filiaal in het centrum van de stad. Daar willen ze een tweede restaurant opzetten. Het pand staat al lang leeg. Niemand wil het huren vanwege de onzekere bouwplannen van de gemeente. De O’s zijn daar kennelijk niet van op de hoogte. Ze sluiten een contract van 10 jaar met het vastgoedbedrijf Urban Interest. Met hulp van de gemeente wordt dat contract tot 5 jaar teruggedraaid gezien de bouwplannen.

Dan gaat alles door elkaar lopen. De ene ambtenaar is enthousiast over de voortvarendheid waarmee Ahmet O. de bouwschriften uitvoert. Altijd een tandje beter dan gevraagd. Elders binnen de gemeente maakt men zich zorgen over een onduidelijke lening van 150 000 euro, en over het feit dat Ahmet O. niet als leidinggevende wordt opgeven in de aanvraag voor de exploitatievergunning. Zou dat te maken hebben met het voorkomen van een antecedentenonderzoek? In het Bibob onderzoek (De Wet bevordering integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur), dat wordt uitgevoerd op verzoek van de gemeente, wordt ook gekeken naar de achtergrond van O. Hij blijkt een strafblad te hebben en ooit veroordeeld te zijn voor wapenbezit. Het wantrouwen binnen de gemeente groeit.

Ondertussen gaat de verbouwing door en opent het restaurant zonder vergunning. Ahmet O en de gemeente worden door allerlei verwikkelingen voor elkaar steeds onbetrouwbaarder. O voelt zich gepiepeld.

Geen kwaaie pieren

Met oog voor de verschillende kanten van de zaak schetst Mirjam Pool een intrigerend beeld van het functioneren van lokaal bestuur, waar onkunde en onhandigheid samengaan met de wil om mensen te helpen en een goed bestuurder te zijn. Niks geen kwaaie pieren die het op allochtone ondernemers hebben gemunt. Maar democratische instituties die door menselijk falen niet functioneren zoals je mag verwachten. Een mooi boek. Het komt zeker in aanmerking voor De Loep 2013,  de prijs voor de beste onderzoeksjournalistiek.

Zembla

Die prijs werd in 2009 uitgereikt aan Zembla voor een uitzending over het zelfde onderwerp. Pool is kritisch over die uitzending. De strekking was dat de gemeente de familie O. had dwarsgezeten omdat het restaurant dat zij wilde openen moest wijken voor nieuwbouw. Machtsmisbruik en vriendjespolitiek zou schering en inslag zijn bij de gemeente Almelo.

Aanvankelijk noemt Pool de benadering van Zembla  een “gemakzuchtige journalistieke invuloefening”, maar als ze beseft in welke omstandigheden de televisiemakers hun programma moesten produceren, stelt ze haar oordeel bij. Omwille van het lopend onderzoek hielden justitie, politie en gemeente destijds de kaken stijf op elkaar. Wat wel naar buiten kwam, versterkte het idee dat er een verband was tussen het conflict van O. met de gemeente en de gijzeling. Onder de bevolking heerste er ook veel kritiek op het functioneren van de gemeente. Dat alles neemt volgens Pool niet weg dat Zembla de werkelijkheid bewust geweld heeft aangedaan met de bedoeling de gijzeling te presenteren in het frame van de disfunctionerende gemeente.

Mag ik u wat vragen?

De uitzending van 23 november 2008 begint met een beeld van verslaggever Thomas Blom die met een microfoon in de hand achter burgemeester Menno Knip van Almelo aanloopt.

“Mag ik u wat vragen?”

“Nee,” zegt Knip. “Wij moeten door naar de collegevergadering,” en hij draait zich om naar zijn adjudant.

Blom blijft hem volgen met de microfoon voor zich uit. “Waar ik wel erg benieuwd naar ben, is waarom grand café De Rechter weg moest,” zegt hij, waarop de burgemeester, gehuld in regenjas, zwijgend en met grote pas uit beeld verdwijnt.

Dat klinkt de voice-over. “Het restaurant moet wijken voor nieuwbouw. Terwijl andere ondernemers wel open mogen, zelfs zonder vergunning.”

“Wat is er aan de hand in Almelo?” vervolgt de voice-over. “Machtsmisbruik? Vriendjespolitiek?”

Dan klinkt de Zembla-tune. Met gele letter verschijnt de titel van deze aflevering in beeld: Gijzeling in Almelo.

De dubbele betekenis is meteen duidelijk: burger gijzelt gemeente en andersom.

Het verhaal dat volgt laat weinig ruimte voor twijfel: het openbaar bestuur is een zooitje in Almelo. De gemeente houdt de allochtone ondernemers aan het lijntje en weigert ze uiteindelijk een horecavergunning waardoor een investering van een half miljoen euro in rook opgaat. De gemeente zou zich niet aan de regels hebben gehouden en hebben gelogen. Zo beweert de gemeente dat een concurrent van Ahmet O., Torny, door O. bedreigd zou zijn. Niets van waar zegt Zembla. Torny zelf ontkent het, en hij heeft ook geen aangifte gedaan.

Door gebrek aan controle kan de gemeente doen wat ze wil, zo luidt de boodschap. Om dat te illustreren wordt ook gesuggereerd dat wethouder Sjoers tegen de regels in land heeft aangekocht ver beneden de marktprijs. Het disfunctioneren van de gemeente wordt in breder perspectief geplaatst door de bestuurskundige Twan Tak die het een groot schandaal noemt hoe de gemeente omgaat met termijnoverschrijdingen.

Het  juryrapport van de Loep in 2009 memoreert aan de openingsscène van het Zembla-programma en spreekt over “het gemeentebestuur dat zich op de klassiek-arrogante wijze voor de Zembla-camera uit de voeten maakte.” De jury noemt ook een minpunt van de uitzending, namelijk “dat in de uitzending niet werd vermeld dat er een Bibob-onderzoek naar de restauranthouder ingesteld is en dat hij al eerder veroordeeld was voor verboden wapenbezit.” Maar ze accepteerden het verweer van de makers dat het hen in de eerste plaats om de lokale bestuurscultuur ging.

Een tikje anders

Mirjam Pool vindt het onbegrijpelijk dat Zembla niet naar het Bibob-onderzoek heeft verwezen. Als het waar is, zoals de makers beweren, dat er niets aan de hand was en de gemeente het rapport alleen gebruikte om de familie O. dwars te zitten, dan zouden ze het juist wel moeten noemen. “In een uitzending die wil laten zien hoe de gemeente door misbruik van bevoegdheden mensen naar willekeur kapotmaakt, zou het meest grove misbruik dat zou zijn toegepast – met inschakeling zelfs van een ministeriele instantie – niet onvermeld mogen blijven.”

Pool maakt ook duidelijk dat Torny zich wel bedreigd voelde door Ahmet O. en  – op advies van de politie nota bene – is ondergedoken. Hij vertelde dit niet en deed ook geen aangifte uit angst voor repercussies van aan de PKK gelieerde bendes. Ook zegt Pool dat uit een rechterlijk vonnis niet blijkt dat de gemeente onrechtmatig heeft opgetreden jegens het grand café zoals Zembla beweert.

Ook zou er geen sprake zijn van een sjoemelende wethouder. Uit onderzoek van het Bureau Integriteit Nederlandse Gemeenten (BING) komt naar voren dat de wethouder een marktconforme prijs heeft betaald voor de door hem aangekochte grond en geen regels heeft omzeild. Ook is er geen bewijs voor de bewering van Zembla dat het concurrerend restaurant van Torny bevoordeeld zou zijn door de gemeente.

Dankzij Zembla (en Pauw en Witteman, waar de vrouw van Ahmet O. haar verhaal mocht doen) wordt het volgens Pool salonfähig om de gijzeling te zien als de uitkomst van het doelbewust en genadeloos kapotmaken van hardwerkende, goedwillende, allochtone ondernemer door een arrogant en niet al te koosjer gemeentebestuur. Mirjam Pool laat met haar boek zien dat het een tikje anders lag.

  • Mirjam Pool. Procedures en Pistolen. Over gijzeling, de overheid en het publiek. Uitgeverij Augustus. € 24,95. 397 p
  • De uitzending Gijzeling in Almelo is niet meer te zien op de Vara-site. Op YouTube staat nog wel een fragment.

MEER OVER

Over Journalismlab

Onderzoek in de context van de digitale wereld

Het lectoraat Kwaliteitsjournalistiek in Digitale Transitie (JournalismLab) doet aan de hand van diverse thema’s praktijkgericht onderzoek. Hierbij kijken we naar de wederkerigheid tussen drie journalistieke processen: productie, inhoud en effect.

Deel dit artikel:

Lees meer

Thema's

Meld je aan voor onze nieuwsbrief

Wil je op de hoogte blijven van Journalismlab en alle ontwikkelingen schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief.