Mede door het debat over het nut en de noodzaak van de Raad voor de Journalistiek is de afgelopen maanden veel discussie geweest over hoe media zich zouden moeten verantwoorden. Maar ook spraakmakende incidenten, zoals recentelijk nog de berichtgeving rondom Haren, doen iedere keer weer de discussie oplaaien over wat journalistieke kwaliteit is en hoe media zich zouden moeten verantwoorden. Een discussie die overigens nu al een aantal jaar speelt en waar journalisten steeds meer oog voor hebben. Tijdens een expertmeeting over journalistieke kwaliteit met onder meer Wouter Bax (nu.nl), Peter Vandermeersch (NRC) en Marcel Gelauff (NOS Nieuws) kwam naar voren dat transparantie en openstaan voor kritiek een indicatie is voor journalistieke kwaliteit.
Maar hoe is het gesteld met de Nederlandse media? Hoe verantwoorden zij zich naar het publiek? Harmen Groenhart promoveert 1 juli aanstaande op dit onderwerp met zijn proefschrift ‘Van boete naar beloning: publieksverantwoording als prille journalistieke kwaliteit’.
De titel geeft al iets weg. Hoewel Nederlandse media hier en daar wel aan publieksverantwoording doen, zoals het publiceren van correctierubrieken of columns van de hoofdredacteur waarin uitleg wordt gegeven over journalistieke keuzes, komt uit dit onderzoek naar voren dat publieksverantwoording niet structureel zichtbaar is en dat er een grote variëteit is tussen de media. De landelijke omroepen publiceren jaarverslagen vanuit een wettelijke verplichting. De ethische code wordt maar in 20% van de media bekend gemaakt aan het publiek, een verwijzing naar de Raad voor de Journalistiek gebeurt maar in 19% van de gevallen en maar 5% heeft een ombudsman. Onder de dagbladen heeft NRC de meeste verantwoordingsinstrumenten. NOS Nieuws scoort hoog onder de landelijke nieuwsprogramma’s. Maar de nieuwssite nu.nl heeft geen enkele vorm van verantwoording die zichtbaar is voor het publiek.
Transparantie
Tegelijkertijd geven de ondervraagde journalisten[1] wel aan dat transparantie heel belangrijk is en dat het tot hun verantwoordelijkheden hoort. Hoe komt het dan dat het toch zo weinig zichtbaar is?
Wellicht heeft dit te maken met het feit dat verantwoording en transparantie niet enkel zichtbaar hoeft te zijn door middel van formele instrumenten. Transparantie over de werkwijzen van journalisten kan tegenwoordig ook heel eenvoudig via blogs, sociale media en simpelweg door het continu updaten van het nieuws. Zoals Harmen schrijft: “ Het nieuws lijkt transparanter dan ooit, het ontvouwt zich immers onder de ogen van het publiek, desnoods in samenspraak met het publiek” (pg. 219). De onlangs vernieuwde site van RTL Nieuws is hier een goed voorbeeld van, waarbij berichten continue ge-update worden. Ook het Eindhovens Dagblad experimenteert met nieuwe vormen van verantwoording. Met de app ‘Yourpinion’ stelt de krant dagelijks een vraag aan de lezer om meer inzicht te krijgen in wat de abonnee vindt van de keuzes die de krant maakt.
Journalistieke cultuur
Een ander reden dat mediaorganisaties weinig zichtbare verantwoordingsinstrumenten hebben, is de journalistieke cultuur. In 2011 schreef ik een proefschrift over mediaverantwoording. Door middel van een etnografisch onderzoek bij drie grote nieuwsorganisaties (NOS, RTL en de Volkskrant) ben ik nagegaan hoe zij omgaan met de kritiek op hun functioneren en hoe zij verantwoording afleggen. Een van de conclusies was dat deze organisaties het publiek serieus nemen en veel maatregelen in huis hebben om verantwoording af te leggen, maar dat de toepassing in de dagelijkse praktijk weerbarstig is. De behoefte aan meer openheid en een betere dialoog met het publiek is er wel, maar journalisten zijn gewend om zonder invloed van buitenaf en vanuit hun eigen professionaliteit te werken.
De nieuwsgebruiker
Dus ondanks dat journalisten het belangrijk vinden, blijft het lastig om verantwoording af te leggen. De vraag die rest- en wellicht nog het meest interessant is- wat vindt het publiek hiervan? Hoe belangrijk vindt de lezer, kijker en luisteraar dat journalisten verantwoording afleggen. Uit de focusgroepen die Harmen hield, blijkt dat het publiek de verschillende vormen van verantwoording waardeert. Het helpt hen het product op waarde te schatten en het fungeert ook als een soort keurmerk, ondanks dat ze het niet altijd lezen. Zoals een respondent zei: “ Het feit dat er zo’n brief is waarin de hoofdredacteur uitlegt wat hij gedaan heeft en wat hij niet gedaan heeft, ik lees dat ding niet, maar ik vind het goed dat hij dat doet”.
Harmen Groenhart promoveert 1 juli aan de Radboud Universiteit Nijmegen om 15.30 uur. De plechtigheid is een openbare zitting. Vooraf is er een symposium georganiseerd over verantwoording en transparantie waar verschillende experts, onder andere Piet Bakker en Alexander Pleijter, op dit thema in zullen gaan.
[1] Een selectie van 45 journalisten van Omroep Gelderland, Eindhovens Dagblad, Trouw, Nieuwsuur, NOS en Nu.nl
