Dat valt op: drie worsten op pagina drie van de zaterdagse Volkskrant (ook online te zien). Ze verbeelden onze slinkende pensioenen. Niet slecht bedacht. Je wilt het effect van pensioenmaatregelen laten zien en kiest daarvoor het beeld van een worst waar plakjes van af gaan. Maar lekker oogt het niet. Je vraagt je af wat voor een invloed dat heeft op het verwerken van de informatie.
Minder pensioen
De complete worst staat voor het laatstgenoten loon. Wat daar aan pensioen van overbleef voor 2000 is ingekleurd. Stippellijnen geven aan wat de verschillende pensioenmaatregelen daar van af eten. Zo zie je dat mensen die € 27.900 euro verdienen, 71% daarvan aan pensioen krijgen, en mensen die meer dan € 100.000 verdienen, zien daarvan 43% terug aan pensioen. Dat heeft de Volkskrant laten uitzoeken en haalde het NOS-journaal. Mooi werk.
Dan de worst.
Het is maar een plaatje zou je denken. Het trekt de aandacht en vereenvoudigt een complex probleem. Petje af.
Associatie
Maar terwijl je de cijfers bestudeert, doen de plaatjes hun associatieve werk. Een worst waar zo weinig van overblijft, doet je denken aan ‘iemand een worst voorhouden’. Een lokkertje, waar in werkelijkheid zoveel minder aan te happen valt dan je aanvankelijk dacht.
Dat die associatie niet onbedoeld is, mag je afleiden uit de begeleidende tekst. Die spreekt over ‘de sluipmoord op het welvaartvaste pensioen’ en ook over ‘sloopwerk’. Wie er moordt en sloopt is niet duidelijk. De pensioenfondsen, het kabinet Rutte II, de almaar ouder wordende gepensioneerde, de crisis? Allemaal een beetje. Hoe dan ook: er wordt gesloopt en gemoord, en de worst wordt kleiner. Dat doet pijn.
Anale fixatie
Als we de door de worst op gang gebrachte verbeelding nog even volgen, komen we al snel bij darmen en onderbuik. Het ijkt me dan ook niet te vergezocht om de worst te bestempelen als een anale metafoor. En zoals we van Freud hebben geleerd, moeten we anale fixatie verbinden met een boekhoudersmentaliteit. Je let alleen op wat erin en eruit gaat. Je hebt geen oog voor wat er om je heen gebeurt en houdt angstig vast aan wat van jou is. Je wordt boos als je iets wordt afgepakt.
Waarde van beeld
Wat een onzin. Die worst is maar een beeld. Bedoeld om aandacht te trekken en iets uit te leggen. Het beeld mag bij sommigen weerzin wekken, maar dat verhoogt alleen maar de aandacht. En daar is het om te doen. Meer moet je daar niet achter zoeken.
Toch wel. Een beeld trekt de aandacht doordat het je emotioneel raakt. En emotie is meer dan een glijmiddel voor informatie. De door het beeld opgewekte emotie stuurt je aandacht, helpt je te onthouden en bepaalt hoe je iets beoordeelt. Een beeld kan bedreigend of bevrijdend werken.
Bedreiging
Een slinkende worst valt in de categorie bedreigingen. Het laat zien dat je iets wordt afgenomen. Je krijgt minder te eten dan je had verwacht.
Maar dat is toch ook zo? Dat heeft de Volkskrant juist laten berekenen en daar wil ze haar lezers vertellen. Goed toch?
Zeker. Maar je kunt dingen op verschillende manieren vertellen, en met je informatie op verschillende emoties inspelen. Met een kleiner wordende worst speel je in op angst en boosheid, die zich in dit geval richt op een niet nader geïdentificeerde grootheid die moord en sloopt.
Alternatief
Hoe het anders kan heeft NRC Handelsblad laten zien op 1 april 2010 met de interactieve bezuinigingsmeter. De krant gaf de nodige informatie en de lezer kon kiezen tussen bezuinigingsvarianten en zien wat de gevolgen waren van zijn keuze. Een uitstekende manier om lezers te informeren, te betrekken bij het probleem, en hen aan te spreken op hun creativiteit en gevoel van rechtvaardigheid.
Zoiets zou met het pensioenverhaal ook kunnen. Geef de lezers de cijfers over het toenemend aantal jaren dat werknemers pensioen krijgen. Laat zien wat pensioenfondsen daarvoor moeten reserveren, rekening houdend met verwachte ontwikkelingen in de markt. Geef varianten van belastingmaatregelen om inkomsten en uitgaven op elkaar af te stemmen. En laat dan de lezer al spelend aan de slag gaan. Op die manier betrek je lezers bij het probleem. Dat lijkt een zinvoller bijdrage aan de democratie dan het aanwakkeren van angst met een worst.
