Uitgerekend in de week dat de NOS een life thema-avond over nepnieuws uitzond, werd de NOS zelf om de tuin geleid met een ijspret filmpje van een Amsterdams videobedrijf. De NOS ging diep door het stof. In het achtuurjournaal en op NOS.nl maakte de NOS uitgebreid excuses voor dit ‘Fakenieuws’. Maar hoe erg en hoe nep was dit ijspret-item nu helemaal?
Het NOS-journaal zond een reportage uit met beelden van ijspret op de Amsterdamse grachten die gemaakt waren door een cameraploeg die zich voordeed als een ploeg van de Amerikaanse nieuwszender CNBC. De cameraploeg was van een Amsterdams bedrijfsvideobedrijf en de reporter bleek een actrice. Het videobedrijf wilde met hun filmpje bewijzen hoe gemakkelijk het is om fake news te maken. In het achtuurjournaal van 6 maart zei de NOS te ‘balen’ van het gebeurde en maakte ze excuses. De NOS zegt dat ze de identiteit van de cameraploeg gecheckt hebben. Ook omdat de letters van het bedrijfslogo (CNBC) niet leken te kloppen. Er stond CNBS, met een S tot slot, in plaats van CNBC. Bij navraag werd hen op de mouw gespeld dat die S voor Seatle stond. Dat klonk aannemelijk, maar dat was dus gelogen. Beelden uit de schaatsreportage werden twee dagen later opnieuw uitgezonden in het achtuurjournaal, nu met de banner ‘Fakenieuws’
F* news?
Is een filmpje over schaatsende Amsterdammers van een actrice en videobedrijf fake news? De vraag is lastig te beantwoorden omdat de term fake news vaag is. Als nepnieuws nieuws is dat niet (helemaal) klopt, dan is het nepnieuws. Maar nepnieuws is ook een buzzwoord met een politieke lading geworden. Vooral in de USA wordt de term fake news ook gebruikt om feitelijk juiste berichten die men onwelgevallig vindt, te diskwalificeren. Het etiket fake news wordt geplakt op berichten van kritische media die het als hun taak zien de macht (in Amerika, lees: Trump) te controleren. In populistische bubbels op de sociale media en op populistische, anti-elite sites, worden de MSM (MainStreamMedia) regelmatig beticht van nepnieuws. Claire Wardle van First Draft News deed het woord onder meer vanwege die politieke lading in de ban en schrijft nu ‘F*news’. In een recent rapport stelt ze voor om het te vervangen door het neutrale begrip ‘information disorder’. Volgens Wardle & Derakhshan (2017) is het van belang om onderscheid te maken tussen juiste en foute informatie en om vast te stellen wat de intenties zijn van de afzenders/bronnen van de informatie. Van der Lubben schreef eerder over dit rapport op dit J-lab.
Bronnen checken
Bevatte het item over de schaatsende Amsterdammers in het NOS-journaal foute informatie? Nee en ja. Nee, de informatie was deels juist: er werd immers op de grachten in Amsterdam uitbundig geschaatst. Maar ook ja, want de bron was geen cameraploeg van een echte Amerikaanse nieuwszender. En het interviewtje met de CNBC presentatrice, was een interviewtje met een actrice. De NOS checkte zowel de informatie, als de bron die de informatie verschafte. Zoals het hoort. Maar ze vertrouwden de bron die loog over de letters. Ze lieten zich foute informatie op de mouw spelden.
Dat ze genoegen namen met de foute uitleg is begrijpelijker als je de context kent. De week daarvoor maakte de Amerikaanse sportcommentator Katie Couric een enorme blooper door bij de entree van de Nederlandse sporters bij de opening van de winterspelen te beweren dat Nederlanders zo goed kunnen schaatsen omdat ze op de schaats naar hun werk gaan. (Schitterend lesmateriaal overigens om mijn internationale klasje het belang van goede research en de valkuilen van slechte stereotypen te illustreren). Best aannemelijk dat een andere nieuwszender inhaakt op dat hilarisch foute bericht over schaatsende Nederlanders.
Als de intentie van de bron is om journalisten opzettelijk te misleiden, leidt ook zorgvuldig checken niet tot juiste informatie. Het Amsterdamse videobedrijf had de uitdrukkelijke bedoeling om de pers erin te laten stinken. Dan wordt verificatie lastig. Theo Dersjant schreef begin deze eeuw, toen nepnieuws nog niet bestond 😉 , al over verzonnen verhalen in het boek Uit onbetrouwbare bron . In dat boek maakt hij onderscheid tussen journalistieke missers veroorzaakt door buitenstaanders die journalisten om allerlei redenen een verzonnen verhaal op de mouw willen spelden, en missers veroorzaakt door uitglijders van journalisten zelf. Het schaats-item valt vooral in de eerste categorie; het videobedrijf verzon een verhaal om de pers om de tuin te leiden.
Verzonnen verhalen
Verzonnen verhalen zijn er in soorten en maten. Het bekende pizzagate verhaal, bedoeld om Clinton in een kwaad daglicht te stellen en zo de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden, is uiteraard van een geheel andere orde als een verhaal over schaatsende Amsterdammers. Het schaatsitem doet nog het meest denken aan de stunt van landelijke scholieren organisatie LAKS van vorig jaar. Die meldde dat ze ging meedoen aan de verkiezingen, maar dat bleek een PR-stunt. Verschillende media, waaronder de NOS, brachten het verzinsel als nieuwsbericht. Ook toen checkte de NOS, maar werd voorgelogen en op het verkeerde been gezet. Enig wantrouwen ten opzichte van een als betrouwbaar beoordeelde bron als het LAKS had mogelijk tot ontmaskering kunnen leiden. Maar toch, het was het LAKS dat loog.
Lichtgewicht
Ook bij de LAKS-hoax gaf de NOS een uitgebreide toelichting op de gevolgde werkwijze. Zo hoort het ook. Het publiek moet er immers op kunnen rekenen dat ze de juiste informatie verschaffen en als het niet klopt, past uitleg. Met hun uitgebreide toelichting op de totstandkoming van het schaats-item en met hun excuses laat de NOS zien dat ze haar maatschappelijke en journalistieke verantwoordelijkheid uiterst serieus neemt. Maar de uitleg is ook wat disproportioneel zwaar aangezet. Zo erg was het nu ook weer niet. Dit schaatsverhaal was nu niet bepaald het soort nepnieuws dat een onmiddellijke bedreiging vormt voor de onafhankelijke journalistiek en de democratie. Het zware NOS-geschut is toch wat ongemakkelijk heftig voor zo’n lichtgewicht onderwerp als ijspret, voor een flauwe grap van een videobedrijf.
