Er zit een meisje naast me in de trein. Ze checkt haar iPhone. Facebook. Nu.nl. Ze pakt de Spits die door een vorige reiziger is achtergelaten. Het had ook de Metro kunnen zijn. Beide titels zijn in overvloed aanwezig. Wat zou ze gisteravond hebben gedaan? Ook Facebook waarschijnlijk. Misschien DWDD, RTL Boulevard. Ze lijkt me geen P&W-type, maar je weet het nooit.
De nieuwsconsumptie van veel mensen zal er niet veel anders uitzien als hierboven beschreven. Het is een lichte – en volgens velen weinig voedzame – maaltijd. En de snackende nieuwsconsument kan uit nog veel meer van dit soort licht verteerbaar materiaal kiezen. Er is Boulevard’s copycat Shownieuws, er is Hart van Nederland, WNL Vandaag de Dag, PowNews, NOS op 3, er zijn talloze glamour, glossy en girlzz magazines en er zijn websites waarop BNers gespot worden.
opgewarmde prakjes
In korte eenvoudig te verteren hapjes worden opgewarmde prakjes geserveerd die van andere media zijn overgenomen (meestal zonder dat te vermelden), via PR-bureaus worden aangeboden (geinige onderzoekjes, leuke nieuwe producten, stedentrips), door lezers zijn ‘gevonden’ (“kat klem in snelkoker”), van sociale media zijn gehaald (“het explodeerde op Twitter?”) of trending op YouTube waren (“dit filmpje is al 300.000 keer bekeken”).
Dat is allemaal nog daaraantoe. Echt zorgelijk is het dat de traditionele forten van betrouwbaarheid, zoals de publieke omroep en de kwaliteitskranten, ook afglijden naar de afgrond van de duizelingwekkende lichtheid. Kijkers zien een wandelende Sacha de Boer als een toonbeeld van opleuking, beschouwen Lux van NRC Handelsblad en het Volkskrant Magazine als advertentiefuiken zonder diepgang en storen zich aan de aandacht die Raf en Sylvie krijgen op al deze platformen. Dat Sacha de Boer’s afscheid zowel de opening van Het Parool als die van RTL Boulevard is, wordt als een teken aan de wand gezien.
Boulevard
Er kan niet ontkend worden dat er veel lichte kost is bijgekomen in het afgelopen decennium en dat die lichte kost zeer populair is. Gratis kranten kennen we sinds 1999 en bereiken dagelijks 2.1 miljoen Nederlanders, dat is meer dan alle kwaliteitskranten samen. Nu.nl is met afstand de best bekeken nieuwssite (meer dan 100 miljoen bezoeken in december 2012, een derde van de Nederlanders wordt bereikt). Naar RTL Boulevard keken op 6 maart één miljoen mensen, naar Shownieuws nog eens 600.000 terwijl DWDD 1.3 miljoen kijkers had.
Wie bewijzen zoekt voor de verlichting en verleuking van het nieuws en de populariteit van die genres, vindt die in overvloed.
Dat zou vooral verontrustend zijn als de consumptie en productie van lichte kost ten koste zou zijn gegaan van het gebruiken en maken van serieuze journalistiek. Maar dat is maar zeer ten dele het geval. Want op de avond dat DWDD, Shownieuws en Boulevard al deze kijkers trokken, stemden er twee miljoen mensen af op NOS Nieuws (het best bekeken programma van die avond) en 1.3 miljoen op RTL Nieuws. Die 2.1 miljoen gratis lezers zijn imponerend, maar 7.6 Nederlanders lezen elke dag een betaalde krant.
Lichte kost
Van die 2.1 lezers van gratis kranten, lezen er trouwens 1.2 miljoen ook een betaalde krant. En ook de bezoekers van nu.nl en nrc.nl overlappen, evenals de kijkers naar DWDD en NOS Nieuws. Die aandacht voor lichte kost zou vooral onrustbarend zijn als dat volledig ten koste zou gaat voor de aandacht voor ‘serieus’ nieuws. Maar dat is dus niet zo. Er is veel lichtvoetigs bijgekomen maar het wordt voor een belangrijk deel door dezelfde mensen geconsumeerd.
Dat Raf & Sylvie bij Boulevard en NOS nieuws te zien zijn, en dat ze niet alleen in de Privé staan maar ook in de NRC, is juist de kracht van het Nederlandse mediasysteem (de manier waarop dat gebeurt verschilt overigens hemelsbreed). In andere landen is dat wel anders: in Groot-Brittannië is het tabloid-universum volledig afgescheiden van de quality papers. In de VS is het percentage krantenlezers nog niet de helft van dat in Nederland, en er niets dat in de verste verte maar lijkt op onze publieke omroep. The Daily Show is het populairste nieuwsprogramma, FoxNews de belangrijkste zender.
Uitholling nieuwsvoorziening
Toch is dat een lonkend perspectief voor nogal wat criticasters van het Nederlandse mediasysteem. Wat betreft de kranten zullen ze in de toekomst op hun wenken bediend worden. Er worden nog steeds veel kranten gelezen maar de trend is onmiskenbaar. Als de daling van de afgelopen jaren doorzet (zo’n 3% verlies per jaar), zakt de totale oplage van de landelijke kranten (nu 1.6 miljoen) in 2028 onder het miljoen, als het verlies naar 5% oploopt (nu al de trend bij regionale titels) is dat over 8 jaar al het geval. Er zijn nauwelijks kranten die een enigszins werkend systeem van betaalde digitale toegang hebben. Slechts een enkele titel zal zich met online advertentie-inkomsten kunnen bedruipen.
De aanval op de publieke omroep is de afgelopen jaren breed ingezet – met actieve steun van de dagbladen – wat gaat leiden tot uitholling van de nieuwsvoorziening. Bezuinigingen, gedwongen fusies, het kortwieken van de Wereldomroep en de opheffing van het Mediafonds… het gaat nog niet ver genoeg volgens velen. Eigenlijk zou de publieke omroep een beetje cultuur, minderheden, educatie en algemeen nieuws moeten doen, en beslist geen internet. Twee netten, misschien zelfs maar één (en natuurlijk zonder reclame) moeten voldoen.
Uitgeklede omroep
Het is een troostrijke gedachte dat er een speciale plek in de hel is voor journalisten die nieuws van anderen onmogelijk willen maken, maar het sentiment is onmiskenbaar: ons probleem kan worden opgelost door andere media het leven zuur te maken. Het liefst zou men niet alleen de publieke omroep, maar ook Google, het hele internet en de televisie zien verdwijnen. Wat overblijft als de aanval succesvol is, is een mediasysteem met een paar kleine en dure kranten en een uitgeklede publieke omroep.
De dagbladen hebben de illusie dat zij gaan profiteren van het marginaliseren van de publieke omroep. Zonder de STER stijgen hun advertentie-inkomsten, zonder nos.nl vliegen de bezoekcijfers van hun internetsites omhoog. Illusies. RTL en SBS (en de nieuwe partij die het vrijgekomen tv-kanaal gaat exploiteren) gaan profiteren, bij nu.nl en Google knallen de champagneflessen. Adverteerders hebben allang de keuze gemaakt en daar keren ze niet op terug.
Het publiek wordt de grote verliezer. De kranten worden duurder, internetnieuws oppervlakkiger of verdwijnt achter een betaalmuur, tv-programma’s stoppen.
Inspiratie
Maar ook de media gaan pijn voelen. We beschikken in Nederland over grote nieuwsredacties – bij de grotere kranten, het ANP en de publieke omroep met meer dan 100 journalisten. Andere redacties tellen al snel tientallen redacteuren. Die zorgen met elkaar voor een enorme stroom nieuws maar ook voor ‘inspiratie’ voor elkaar. Een standaard-element van elke ontbijtshow is het voorlezen van de kranten van die ochtend, DWDD en P&W bevatten vrijwel nooit een item dat niet daarvoor in een ander medium (vaak de krant) aan bod is geweest. Nergens worden zoveel kranten gelezen (en tv-nieuws gekeken) als op nieuwsredacties. In de natuur heet zoiets een ecosysteem. En tot dusver functioneert dat meer dan redelijk in Nederland.
Dat ecosysteem wordt wel bedreigd. Er zijn andere adverteerdersvoorkeuren en er is een veranderend publieksgedrag. Daar zou door innovatie bij media zelf en faciliterend en stimulerend overheidsbeleid een antwoord op kunnen komen. Maar in feite gebeurt nu het omgekeerde: veel media innoveren nauwelijks maar denken het vege lijf te redden door andere media de schuld te geven van hun malaise. De overheid stimuleert niet maar bouwt af. In een mediawoestijn floreert geen enkel ecosysteem.
(Deze bijdrage is geschreven als voorbereiding van de expertmeeting Journalistiek als water uit de kraan, georganiseerd door de NTR.)
