De afgelopen jaren zien we steeds meer mediakanalen opkomen die zich specifiek afzetten tegen gevestigde journalistieke media. Kranten zoals Gezond Verstand en De Andere Krant of online talkshow Café Weltschmerz stellen dat zij een ander of een alternatief verhaal en perspectief bieden dan de mainstream of gevestigde media. Maar we weten nog weinig over de gebruikers van alternatieve nieuwsmedia en welke rol alternatieve media spelen in het nieuwsdieet van mensen. Renée van der Nat en Yael de Haan lieten een representatieve steekproef onder Nederlanders uitvoeren (N = 2619) om dit te onderzoeken.
Betrokken en ontevreden
Eerder onderzoek naar de gebruikers van alternatieve nieuwsmedia laat tot dusver zien dat het gaat om een groep betrokken burgers die ontevreden is over de samenleving en met name de politiek (Downing, 2003; Schwarzenegger, 2022). Ook ontevredenheid over ‘mainstream’ media speelt hierbij een belangrijke rol. Uit onderzoek van Costera Meijer (2021) blijkt dat er een significante groep wantrouwende nieuwsgebruikers is die zich maatschappelijk betrokken voelt. Vanuit deze betrokkenheid zijn zij geïnteresseerd in nieuws en geven ze zelf aan juist daarom kritisch naar berichtgeving te kijken.
Daarnaast blijkt uit Zweeds onderzoek van Andersen en collega’s (2021) dat afnemend vertrouwen in nieuwsmedia ertoe leidt dat mensen zich meer oriënteren op alternatieve nieuwsmedia, en dat oriëntatie op alternatieve nieuwsmedia het vertrouwen doet dalen waardoor een neerwaartse spiraal ontstaat. Ook uit wat ouder Amerikaans onderzoek komt eenzelfde beeld naar voren. Tsifati en Capella vinden een verband tussen een sceptische houding ten opzichte van de media en alternatief nieuwsgebruik (2003).
De verschillende onderzoeken wijzen uit dat de gebruikers van alternatieve media actieve burgers zijn die op zoek gaan naar informatie; alternatieve media worden dan gebruikt naast de mainstream media (Andersen et al., 2021; Costera Meijer, 2021). De mate waarin ze deze consumeren en motivatie waarom mensen alternatieve nieuwsmedia gebruiken, varieert (Napoli et al., 2019; Schwarzenegger, 2022). Maar het is vrijwel altijd onderdeel van een divers mediadieet en deze groep nieuwsgebruikers maakt gebruik van een combinatie van mainstream en alternatieve media (Stein et al., 2021). Sterker nog, uit een survey van Rauch (2015) blijkt dat deze groep juist meer mainstream media gebruikt.
Wie zijn de gebruikers?
Om een goed beeld te krijgen van de gebruikers van alternatieve nieuwsmedia in Nederland hebben we samen met I&O Research een survey uitgezet onder Nederlandse burgers. Daarbij hebben we alternatieve media gekenmerkt als media die zichzelf als alternatief bestempelen ten opzichte van mainstream media (Holt et al., 2019). Dat zijn alternatieve nieuwsmedia, zoals NineforNews of De Andere Krant, online talkshows zoals Café Weltschmerz en journaals van politieke partijen, zoals het FvD Journaal of SGP-Weekjournaal. Media die een alternatief geluid willen bieden, maar wel onderdeel zijn van gevestigde media, vallen hier niet onder. Dit zijn bijvoorbeeld Ongehoord Nederland, dat onderdeel is van de NPO, en platformen als GeenStijl en Dumpert, die qua eigenaarschap ook niet onafhankelijk zijn van mediabedrijven.
In de survey vroegen wij mensen om aan te geven welke mediakanalen zij tenminste één keer per week gebruiken voor nieuws. 15% geeft aan alternatieve nieuwsmedia te gebruiken. Mannen gebruiker vaker alternatieve nieuwsmedia dan vrouwen. Qua opleiding zien we dat 35,4% een mbo-opleiding heeft en 36,7% een hbo- of wo-opleiding.
Divers nieuwsdieet
Allereerst waren we benieuwd in hoeverre naast alternatieve media ook mainstream media worden gebruikt. Om dit te analyseren, moesten we eerst bepalen wat dan mainstream media zijn. We selecteerden in zeven nieuwsmedia en -platforms met een nationaal bereik: online nieuwsites, nationale kranten, nationale journaals (publiek en commercieel), radionieuws, nieuwsprogramma’s, en talkshows. Vervolgens hebben we gekeken in welke mate deze mainstream media worden gebruikt door de gebruikers van alternatieve nieuwsmedia.
In de grafiek zien we dat slechts een klein deel, 3,6%, nooit gebruik maakt van mainstream media. Sterker nog, we zien juist dat deze groep veel verschillende mainstreamkanalen gebruikt, 28,4% zelfs alle zeven. Het lijkt erop dat het dus grootverbruikers van nieuws zijn. Hoewel we in deze survey niet hebben gevraagd naar de motivatie om alternatieve nieuwsmedia te gebruiken, lijken onze resultaten wel aan te sluiten bij de bevindingen uit eerdere onderzoeken waarin is onderzocht welke motivatie achter dit nieuwsgebruik zit. We denken daarom dat het gaat om een groep kritische gebruikers die op zoek gaan naar meer informatie, maar zien ook dat er mensen zijn die volledige afgehaakt zijn van mainstream media.
We hebben ook gekeken naar het gehele nieuwsdieet. Hiervoor hebben een analyse uitgevoerd waarin we kunnen zien of er een correlatie is tussen het gebruik van alternatieve nieuwsmedia en de andere opties uit onze surveyvraag. Hier vinden we sterke correlaties met nieuwssites, chat-apps, journaal van de publieke omroep, Geen Stijl en Dumpert, websites van politieke partijen, en YouTube-kanalen. We vinden minder sterke correlaties met nieuwsaggregatiesites, regionale dagbladen, talkshows en documentaires. Gebruikers van alternatieve nieuwsmedia blijken dus grootverbruikers te zijn die een diversiteit aan nieuwsbronnen gebruiken.
Betrokken, maar cynisch
Om een beter beeld te krijgen wie deze gebruikers zijn, wilden we ook weten hoe mensen naar de samenleving kijken en wat hun houding is ten opzichte van mainstream nieuwsmedia. In de wetenschappelijke literatuur en ook het publieke debat focust de discussie rondom alternatieve nieuwsmedia zich steeds op rechts-georiënteerde alternatieve nieuwsmedia (Figenschou & Ihlebæk, 2019). Dat betekent nog niet dat de gebruikers ervan meer rechts-georiënteerd zijn. Uit dit onderzoek blijkt dat gebruikers van alternatieve nieuwsmedia een gevarieerde politieke voorkeur hebben. Ook vinden we geen verband met maatschappelijk onbehagen, wat betekent dat deze groep zich evenveel zorgen maakt over de staat van de Nederlandse samenleving (het maatschappelijk onbehagen ligt volgens het CBS in Nederland al jaren rond de 60%). Waar we wel bewijs voor vinden is, zoals ook uit het onderzoek van Rauch (2015) blijkt, is dat het gaat om een groep politiek betrokken burgers die niet alleen stemmen, maar zich ook op andere manieren politiek laten horen.
Alternatieve nieuwsmedia roepen ook de associatie met wantrouwen jegens de media op. De makers van alternatieve nieuwsmedia positioneren hun platform vaak als een tegengeluid van de mainstream media. Ook blijkt, zoals hierboven besproken, uit meerdere onderzoeken dat er een verband is tussen het gebruik van alternatieve nieuwsmedia en laag vertrouwen in mainstream media. Wij vinden geen verband tussen het gebruik van alternatieve nieuwsmedia en vertrouwen in nieuwsmedia. Wel laat ons onderzoek zien dat de gebruikers van alternatieve nieuwsmedia cynisch zijn over traditionele nieuwsmedia.
Wat betekent dit? Om vertrouwen te meten vroegen we respondenten om op een schaal aan te geven in welke mate zij nieuwsmedia eerlijk, onafhankelijk, accuraat en compleet vonden (Strömbäck et al., 2021). Om cynisme te meten, vroegen we om aan te geven in welke mate respondenten het eens zijn met statements zoals ‘nieuwsmedia zijn alleen uit op winst’, ‘het interesseert nieuwsmedia niet wie zij schaden met hun verslaggeving’ en ‘nieuwsmedia zijn de vijand van het volk’ (Markov & Min, 2021). Deze groep nieuwsgebruikers zet dus vraagtekens bij de belangen van nieuwsmedia – zij zouden alleen uit zijn op winst, of te veel aan de leiband van de politiek lopen.
Hoe nu verder?
De resultaten van onze survey laten zien dat het gebruik van alternatieve nieuwsmedia samenhangt met politieke betrokkenheid en een cynisch houding richting de media. Tegelijk consumeren de gebruikers nieuws van veel verschillende kanalen, waaronder ook veel mainstream nieuwsmedia. Is dat dan een kwestie van keep your friends close, but your enemies closer?
Dit zijn de resultaten van de eerste studie van een langer project rondom ontevreden nieuwsgebruikers. In het vervolg willen wij gedetailleerd in kaart brengen hoe dit nieuwsgebruik eruit ziet, welke motivatie erachter zit, welke paden worden bewandeld door het oerwoud aan informatie, hoe mensen belanden bij alternatieve nieuwskanalen en welke rol mainstream media spelen in hun nieuwsconsumptie.
