Iain Overton was de trekpleister voor het lustrumcongres van de Vereniging voor Onderzoeksjournalisten (VVOJ) op 16 en 17 november. Hij zou optreden als eerste spreker, en een bijeenkomst leiden over onderzoek naar de financiele crisis in Europa. Maar hij kwam niet. Een paar dagen eerder had hij ontslag genomen als hoofdredacteur van het prestigieuze Bureau of Investigative Journalism (BIJ). Hij had een tweet verstuurd waarin hij triomfantelijk vermelde dat Newsnight op de avond van 2 november zou openbaren dat een bekende politicus pedofiel is. Die tweet werd 1574 keer geretweet. Al snel werd duidelijk dat het ging om de Britse conservatieve politicus Alistair McAlpine. De beschuldiging bleek echter vals en Newsnight had er een nieuwe affaire bij na het schandaal rond presentator Jimmy Savile. Overton vond het niet zo’n goed idee om nu als eregast op te treden bij het tiende congres van de VVOJ.
Zelfonderzoek
“De problemen bij Newsnight raken de hele onderzoeksjournalistiek,” zei VVOJ-directeur Margo Smit tijdens haar welkomswoord in een tot de nok toe gevulde collegezaal in de Lange Nieuwstraat in Antwerpen. “Wat de BBC gebeurt, kan ons ook gebeuren.” Smit riep haar gehoor op tot zelfonderzoek. Zeker als het gaat om de verantwoordelijkheid binnen redacties. Vooruitlopend op de prijsuitreiking voor de beste onderzoeksjournalistieke producties van het afgelopen jaar, zei ze: “wij prijzen niet onszelf, wij prijzen de onderzoeksjournalistiek.” Om het vertrouwen in onderzoeksjournalistiek te terug te winnen moeten we ons werk nog beter te doen.
Geen Aanmoedigingprijs
Afgaande op de animo voor het congres, de druk bezochte workshops, de aanwezigheid van vele jonge journalisten, de honger naar datajournalistiek, en de presentatie van het Handboek datajournalistiek met de bijbehorende informatieve website, zit het wel goed met de belangstelling voor onderzoeksjournalistiek. Of zich dat ook vertaalt in een bloeiende onderzoekspraktijk is moeilijk vast te stellen. Er zijn wel media die de laatste tijd nadrukkelijk investeren in onderzoeksjournalistiek in de hoop daarmee onderscheidend te kunnen zijn. Het Dagblad van het Noorden en de Vlaamse krant De Morgen zijn twee recente voorbeelden. Maar of dat ook daadwerkelijk tot meer en betere producties leidt, is niet bekend. Een somber teken is wel dat er dit jaar geen aanmoedigingsprijs voor jong talent werd uitgereikt. Daarvoor was het niveau van de inzendingen te laag volgens jury-voorzitter Ad van Liempt. “Dat ligt niet aan de kwaliteit van de jonge journalisten,” zei hij. “Het probleem is eerder de beperkte mogelijkheden die zij krijgen binnen de redacties.”
Grand old man
Wie mocht twijfelen aan het niveau van de onderzoeksjournalistiek kon zich in ieder geval laven aan de ongezoute uitlatingen van de grand old man van de onderzoeksjournalistiek Seymour Hersh (75). Hij werd beroemd door de onthulling over het bloedbad in My Lai en de daarop volgende doofpot affaire tijdens de Vietnamoorlog. Onderuit gezeten in een gemakkelijke feauteuil liet hij zijn publiek weten Belgie wel te kennen. Hij speelde regelmatig een partijtje tennis met de vaste sparringpartner van Justine Henin. Ach, ja je moet toch wat om je conditie op pijl te houden op je oude dag. Met zijn opmerking dat alle media op het ogenblik de verkeerde kant op kijken in de zaak Petraeus, zette hij heel wat deelnemers aan het twitteren. Je moet in dit geval niet naar de vrouwen kijken, zei hij, maar naar de CIA zelf. “Look at the men inside the CIA who wanted to get rid of him” hield hij de zaal vol journalisten voor. Ook liet hij weten het onzin te vinden dat journalisten niet hun mening over een oorlog zouden mogen geven. Waarom zou je niet mogen zeggen dat een oorlog immoreel is? Die vorm van zogenaamde objectiviteit verlamt de journalistiek.
Datajournalistiek
Van de 40 workshops tijdens de conferentie was de helft gewijd aan een vorm van datajournalistiek. Toppers in het vak als Brant Houston, hoogleraar onderzoeksjournalisitiek, oud voorzitter van de Amerikaanse vereniging voor onderzoeksjournalistiek IRE en veelvuldig gelauwerd onderzoeksjournalist, en Geoff McGhee, de man die onder andere het dagblad Le Monde leerde hoe je gegevens moet visualiseren, lieten zien hoe je belangrijke databases kunt vinden, daar de gewenste gegevens uit filtert en er tenslotte mooie plaatjes van maakt.
Of je daarmee tot het soort onthulling komt als waar Hersh patent op heeft, blijft de vraag. Hersh zelf vindt zich te oud voor deze vorm van journalistiek. Bovendien heeft hij het niet zo op groepsprojecten. Zijn methode was toch eenvoudiger. “Je weet dat iedereen die twee sterren heeft een verhaal heeft te vertellen over mensen die drie sterren hebben. – Go get these stories.”
