Waar een documentaire ooit per definitie een film op een scherm was, opgenomen met een videocamera, kunnen filmmakers tegenwoordig een breed scala aan technologieën inzetten. Van drones, action cams en 24/7 live streams tot beveiligingscamera’s. Het resultaat is allang niet meer altijd een lineaire video, laat bijvoorbeeld Points Of View zien, een interactieve kaart waarop Palestijnen in bezette gebieden hun leven, zorgen, pijn, plezier en hoop vastleggen in filmfragmenten. Van Virtual en Augmented Reality tot hologrammen: het behoort tot de mogelijkheden. In het project Documenting Complexity onderzoekt JournalismLab samen met de Rijksuniversiteit Groningen wat de impact van dit soort innovatieve technologieën in het werk van documentairemakers is. Daarbij zijn we specifiek geïnteresseerd in makers met activistische motieven. Waar raken documentaire en activisme elkaar en wat is de rol van technologie daarbij?
Om die vraag te beantwoorden, doen we actieonderzoek in samenwerking met praktijkpartners MU, Worm, VersPers en Stichting Beeld en Geluid, die ons helpen een brug te slaan tussen theorie en praktijk. We interviewen makers die vooroplopen in het gebruik van vernieuwende technologieën over hun motivaties en bezigheden en lopen mee tijdens het maakproces van enkele documentaires. Daarnaast zullen we de komende tijd een reeks evenementen organiseren in samenwerking met onze partners (hou hiervoor onze website in de gaten), die enerzijds als doel hebben om de opgedane kennis te verspreiden, en anderzijds de mogelijkheid bieden tot verdere observatie. Ook de gesprekken die hier gevoerd worden, zullen ons helpen het makersperspectief te begrijpen.
Makers in crisistijd
Dat afgelopen tijd geen normale is geweest, zal niemand ontgaan zijn. Ook de documentairewereld werd daardoor flink beïnvloed. Festivals werden afgelast, opnamen kwamen stil te liggen, subsidies werden uitgesteld of vielen weg. Terwijl de onzekerheid toeneemt, ontstaan ook de eerste initiatieven in reactie op de crisis. Nu veel offline mogelijkheden komen te vervallen of worden bemoeilijkt, lijkt de zoektocht naar manieren om technologie in te zetten vogelvlucht te hebben genomen. Van de research and development voor nieuwe projecten, de opname en de edit, tot de verspreiding van en educatie over documentaires. Een aantal voorbeelden van de reacties van documentairemakers op de coronacrisis op een rijtje.
Hack the future
Het coronavirus had nog geen voet aan de grond buiten China toen Karen Palmer haar plannen voor haar nieuwste project Consensus Gentium uitdacht. Haar idee: ‘hack the future labs’ in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Nederland, waarbij mensen vanuit zo verschillend mogelijk vakgebieden zouden worden uitgedaagd om een toekomstvoorspelling te doen. Centraal daarbij staat de ethische kant van technologische vernieuwingen. Het zou de input zijn voor een interactieve omgeving, met een verhaallijn die reageert op de emoties van de gebruiker, dankzij de inzet van articial intelligence die gezichtsuitdrukkingen herkent, de blik van mensen volgt en hun stem herkent.
Maar zo’n intercontinentale denktank werd met de uitbraak van het coronavirus onhaalbaar – althans, de fysieke variant.
Palmer liet zich echter niet tegenhouden en besloot de sessies online voort te zetten. Haar redenatie: het onderzoeken van de ethische vraagstukken rondom technologische vooruitgang is relevanter dan ooit in een tijd waarin wereldwijd technologische sprongen worden gemaakt in een poging het virus in te dammen. Wij zullen het maakproces van Consensus Gentium, en specifiek het makersperspectief op het gebruik van technologie, de komende tijd zo nauw mogelijk volgen.
Draaien in lockdown
Ook voor andere makers leverde de coronacrisis inspiratie op. Zo zette het afgelaste Thessaloniki Documentary Festival een opdracht uit onder 22 nationale en internationale makers: maak een film van 3 minuten over je huidige situatie, zonder daarbij je huis en eventuele tuin of trappenhuis te verlaten. Het levert de bijzondere serie Spaces op, met bijdragen uit onder andere China, Palestina, Spanje en Nederland, die te bezichtigen is via YouTube.
Spaces, een serie korte films van zeven internationale documentairemakers, gedraaid in quarantaine. De serie is een initiatief van Thessaloniki Documentary Festival.
Ook Lockdown Stories laat zich inspireren door de crisis. Het platform vraagt mensen wereldwijd om een één minuut durende video zonder geluid in te sturen over hun huidige omstandigheden. Anders dan bij het initiatief van Thessaloniki Documentary Festival, kan iedereen een inzending uploaden – filmmaker of amateur. Het levert een diverse compilatie op die ons, zo hopen de iniatiefnemers van the New Noardic Wave, over 25 jaar interessante reflectie biedt op een hoogst ongewone tijd.
De initiatieven haken in op de beperkingen. Filmen, onderzoeken, interviewen en zelfs editen op afstand vragen een hele nieuwe aanpak, die wij de komende tijd graag blijven observeren.
Lanceren in tijden van corona
Ook qua disseminatie leidt de coronacrisis tot grote veranderen. Waar festivals voorheen belangrijke vehikels waren om werk te lanceren en aan de man te brengen, is het ene na het andere evenement de afgelopen tijd afgelast. Als reactie daarop besloten veel festivals online documentaires beschikbaar te stellen. Ruim twintig internationale filmfestivals bundelden hun krachten met YouTube om het tiendaagse gratis online festival We Are One te organiseren. Ook andere organisaties besloten over te gaan op online evenementen, waaronder Movies That Matter, Dutch Mountain Films, European Short Film Festival en South by South West. IDFA zette 300 gratis te bekijken documentaires online.
Ook voor filmlanceringen gingen makers op zoek naar nieuwe manieren. Spaceship Earth bijvoorbeeld ging in premiere op een verzameling van online en offline plekken: websites, drive in bioscopen, cityscape projections voor mensen in quarantaine, maar ook op plekken die normaal geen films vertonen, zoals restaurants en boekwinkels.
En terwijl het filmonderwijs op veel plekken in de wereld stil kwam te liggen, ontstonden ook daar online initiatieven. Filmmaker Kate Lain startte op 13 maart een Google Spread Sheet: “CABIN FEVER: Coping with COVID-19”, in een poging een lijst met experimenteel werk op te stellen voor haar filmstudenten. Deze crowd resourcing leidde binnen korte tijd tot bijna zestig pagina’s aan materiaal en wordt nog altijd uitgebreid.
Binnen sociaalwetenschappelijk onderzoek probeer je als onderzoeker niet om de omstandigheden te controleren. In plaats daarvan laat je je leiden door wat zich voordoet. “I think the most fascinating thing is, we don’t really know where it ends”, zegt documentairemaker Karim Amer over de coronacrisis in the New York Times. “Does this change the way we make films for right now? Or does this change the way we make films forever?”. De tijd zal het leren, en wij zullen het observeren.
Eerste evenement
Op 9 juli was het eerste publieksevenement van het onderzoeksproject een feit. In MU Hybrid Art House namen vijf internationale, maatschappelijk betrokken filmmakers ons mee in hun diverse perspectieven op documentaire, activisme en de rol van technologie daarbinnen. Karen Palmer, die zichzelf een research based artist noemt, vertelt over haar installaties die gebruik maken van geur, nevel, licht, cinematische projectie, set design, gaming en live performance. Haar doel is om mensen bewust te maken van hun eigen bias. In een tijd waarin technologie en AI een steeds grotere rol spelen, is dit des te belangrijker, betoogt zij. Het zijn ten slotte mensen die technologie ontwerpen, en zolang zij zich niet bewust worden van hun onbewuste vooroordelen, loop je het risico dat deze worden geïncorporeerd in de technologie, en daarmee wijdverspreid raken. Met haar installaties hoopt Karen Palmer een impact te maken op een diep, neurologisch level.
Visueel antropoloog en documentairemaker Lana Askari gaat juist in op de manier waarop minderheden zelf films inzetten om recht te doen aan hun realiteit, maar ook hoe onderdrukte groepen technologie gebruiken als vorm van protest, bijvoorbeeld door tv te kijken waar dat verboden is of door radio te maken in oorlogsgebied. Askari deed antropologisch veldwerk in Iraaks Koerdistan als onderzoeker van de Amerikaanse Universiteit van Irak. Ze focust zich op thema’s als diaspora, migratie, tijd, planning, hoop en toekomst. Haar film Haraka Baraka: In Movement There Is A Blessing gaat over terugkeermigratie naar Koerdistan.
Storydesigner Alice Wong vertelt hoe zij found footage onderzoekt op zoek naar antwoorden op vragen als: Hoe vormt informatie onze gedachten? Aanleiding voor de film Reconstructing Reality is een persoonlijke vraagstuk. Wongs vader stierf toen zij een kind was, maar de toedracht van zijn dood bleef voor haar lange tijd in nevelen gehuld. Pas als Wong als volwassene op onderzoek uitgaat, ontdekt ze de ware doodsoorzaak: moord. Hoe meer informatie ze verzameld, hoe meer ze zich bewust wordt van het effect van informatie op de manier waarop we de realiteit vormgeven. Het vormt het begin van een filosofische zoektocht naar het ontstaan van onze beeld van de werkelijkheid.
Technologie speelt weer een andere rol in het werk van Natalie Dixon en Klasien van de Zandschulp. Zij onderzoeken het effect van nieuwe community-surveillance technologieën zoals Whatsapp Buurtpreventie en smart doorbells, die video-opnamen kunnen maken en op afstand bestuurd worden. Wat doen dergelijke technologieën met de manier waarop we leven en ons door de publieke ruimte bewegen? Uitgebreid veldonderzoek in Whatsappgroepen in Zuid-Afrika en Nederland leidt tot een interactieve documentaire waarin onder andere gebruik wordt gemaakt van een Whatsapp Chatbot en een smart doorbell. Zo gebruiken Dixon en Van de Zandschulp technologie als onderwerp, onderzoeksmethode en als vorm voor het uiteindelijke verhaal. Good Neighbours verschijnt eind 2020.
Ten slotte spreekt Lauren Alexander van Foundland Collective. Samen met Ghalia Elsrakbi onderzoekt zij ondergerepresenteerde verhalen in archieven. Het leidt onder andere tot de installatie Realtime History, waarin het duo laat zien hoe dezelfde video’s over de oorlog in Syrië op heel verschillende manieren kunnen worden ingezet. Door dit inzichtelijk te maken, faciliteren de twee een doorlopend debat over de manier waarop ons beeld van het conflict ontstaat. “History is an ongoing investigation into how subjective video material can form evidential material and how it can be read and interpreted.”
Ook een evenement van Documenting Complexity bijwonen? Van 6 tot 8 november 2020 wordt Field Recordings georganiseerd bij WORM, Rotterdam. Hou onze website in de gaten voor meer informatie.
