MIXED-MEDIA DOCUMENTAIRES VOOR MAATSCHAPPELIJKE VERANDERING
We zien een groot aantal vernieuwingen in het genre van documentaire, van nieuwe technologieën en interactieve formats tot een andere rol voor onderwerp en publiek. In deze vierdelige artikelreeks zoekt Sander Hölsgens aan de hand van voorbeelden uit hoe documentaires kunnen bijdragen aan een meerstemmige weerspiegeling van onze complexe wereld. In dit eerste artikel richten we ons op documentaires die een combinatie van mediavormen (mixed-media) inzetten om zo sociale verandering teweeg te brengen. We bespreken hoe de interactieve webdocumentaire Big Village Story de grenzen van het genre opzoekt en zo kritische vragen stelt bij de representatie van een diaspora.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd op www.smallstreammedia.nl.
Auteurs: Sander Hölsgens en Tamara Witschge
In juni 2020 verscheen Big Village Story, een webdocumentaire van Beri Shalmashi en Lyangelo Vasquez over de diaspora van een Koerdische gemeenschap uit Iran. Middels foto’s, video’s, illustraties en geluidskunst reconstrueren Shalmashi en Vasquez verhalen uit Gewredê. Dit bergdorpje in Iraaks-Koerdistan was in de jaren tachtig het hoofdkwartier van een door de Iraanse overheid gevreesde Koerdische verzetsgroep.
Gewredê – waar Beri Shalmashi een deel van haar jeugd doorbracht – is uiteindelijk door het heersende regime verwoest. Net als veel dorpsgenoten (en vele andere duizenden Koerden uit de regio) moesten Shalmashi en haar familie vluchten. In Big Village Story vertellen oud-bewoners over hun herinneringen aan deze plek en periode. Het is, in de woorden van Beri Shalmashi, “een reconstructie van een uit elkaar gebombardeerd verleden”.
Meer mediavormen, verschillende verhalen
Van het beekje aan de rand van het dorp tot de lokale radiotoren, Big Village Story geeft je de mogelijkheid om op je eigen tempo de gesproken en in beeld gevangen geschiedenis van Gewredê te verkennen. De nadruk ligt op een veelvoud aan mediavormen: de illustraties van Suzan Hijink reconstrueren de vernietigde architectuur en omgevingen; de herinneringen van de oud-bewoners weerklinken in de gelaagde soundscapes van Regard Ibrahim; de infographics van Naz Taha en Sham Jaff delen fundamentele kennis over de Koerden in de diaspora.
Uitzonderingen als essayfilms en experimentele documentaires daargelaten, nemen documentaires veelal één specifiek narratief als uitganspunt. Big Village Story bevraagt deze vertelvorm: met inzet van verschillende mediavormen proberen Shalmashi en Vasquez recht te doen aan de verscheidenheid aan gelaagde, traumatische en zintuiglijke herinneringen aan Gewredê.
Big Village Story is een meerstemmige documentaire die laat zien dat een collectieve geschiedenis vorm krijgt door een diversiteit aan mondelijke en persoonlijke narratieven en identiteiten. Deze perspectieven beklemtonen tevens de meerdere systemen van onderdrukking waar deze gemeenschap mee kampte tijdens hun verzet in de jaren tachtig – van religieuze hegemonie tot institutioneel racisme. De documentaire biedt een intersectioneel perspectief door deze verschillende systemen van onderdrukken te duiden en kritisch met elkaar in verband te brengen. Oftewel, Big Village Story geeft via mixed-media vertelvormen inzicht in hoe macht en onmacht doorwerken op een alledaags niveau.
Nieuwe makers en formats
Big Story Village ontving subsidie via de Non-Fictie Transmediaregeling van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en het Filmfonds. Inmiddels is deze regeling vervangen door Immerse\Interact, dat gericht is op het stimuleren van innovatieve mediaproducties – zo onderstreept ook Syb Groeneveld (2019) van Stimuleringsfonds Creatieve Industrie: “De regeling Immerse\Interact geeft makers van cross-over producties in Nederland de mogelijkheid de grenzen van storytelling op te zoeken, nieuwe samenwerkingen aan te gaan, een nieuw publiek te vinden en zich internationaal te presenteren”.
Dat klinkt goed, maar om wat voor soort werk gaat het nu precies? Mixed-media documentaires, i-docs, cyber-docs, transmedia, cross-over producties, immersieve non-fictie: al deze termen proberen de vernieuwingen en experimenten in documentaire productie te vatten.. Wat deze nieuwe vormen met elkaar gemeen hebben is dat ze elk weggaan van conventionele, lineaire filmproducties, op zoek naar nieuwe formats die experimenteler, inclusiever en interactiever zijn. Het is niet zozeer een nieuw genre, maar eerder een gedeelde houding ten aanzien van documentaire.
In het toonaangevende boek I-Docs: The Evolving Practices of Interactive Documentary (2017) van redacteuren Judith Aston, Sandra Gaudenzi en Mandy Rose duiden verschillende onderzoekers, filmmakers, kunstenaars en journalisten wat deze nieuwe documentairevorm voor hen betekent. In de verschillende hoofdstukken vallen voor ons de volgende voorwaarden en kenmerken op:
- De documentaires zijn interactief, meerstemmig en/of non-lineair. Digitale technologieën – van VR, AI en action-cams tot live-streaming, online archieven en surround-microfonen – worden ingezet om deze vertelvormen mogelijk te maken. Denk aan Leviathan (2012) van Lucien Castaing-Taylor en Véréna Paravel, waarin GoPro-camera’s de visindustrie via extreme close-ups verbeelden, of Sunjoo Lee’s onderzoek naar de vluchtigheid van technologie in live-stream A Duplicate Life (2016). Maar zie ook Emma Lesuis’ theatrale live-documentaire Aardappelbloed (2019) over het koloniale verleden van Nederland en Suriname, en US & Them (2019) van Alice Wong, een video-installatie die beeld en geluid uit online archieven als collage inzet om de connectie tussen culturele identiteit en racistische mediarepresentatie te bevragen.
- Co-creatie voert de boventoon. In plaats van de regisseur als creatief brein, democratiseren deze documentaires het maakproces. Filmmakers, ontwerpers, programmeurs, kunstenaars, activisten, onderzoekers en andere deelnemers hebben elk een constructief aandeel aan de documentaire. Dit zijn dus geen auteursfilms, oftewel werken waar één maker sterk hun eigen stempel op drukt. Cruciaal is dat degenen over wie de documentaire gaat, deelnemen aan het maakproces. Op dit front omarmen deze documentaires de ethische houding van participerende film (zie bijvoorbeeld het oeuvre van Sky Hopinka, maar ook Los Retornados van Tessa Boeykens en het Participatory Video Festival dat zij met collega’s aan Universiteit Gent organiseert.
- Het publiek is geen passieve toeschouwer, maar een actieve actor die zelf zijn documentaire-ervaring vormgeeft. In navolging van ontwerpjargon wordt het publiek ook wel als ‘gebruiker’ gezien voor wie een UX (‘user experience’) gemaakt wordt. (Als kanttekening op de term ‘gebruiker’ raden we aan dit artikel van Adam Lefton te lezen).
- Sociale kritiek en activisme spelen veelal een grote rol, van het anti-racistische VR-werk Traveling While Black (Roger Ross Williams, 2019) en het grafische Open Rescue (2019) van dierenrechtenbeweging Direct Action Everywhere tot de performatieve documentaire Golden Snail Opera (Yen-Ling Tsai, Isabelle Carbonell, Joelle Chevrier, Anna Lowenhaupt Tsing, 2016) over het Antropoceen.
De maatschappelijke rol van mixed-media documentaires
Big Village Story is een goed voorbeeld van een productie waarin deze onderdelen samenkomen. De oud-bewoners van Gewredê die geïnterviewd zijn schijnen elk een uniek licht op de geschiedenis van het dorp – en de verzetsbeweging die er huisvestte. Dit wordt krachtig doorgevoerd in de de vormgeving en structuur van de documentaire. Persoonlijke anekdotes worden bijgestaan door familiefoto’s en illustraties die de intieme toon van het verhaal verbeelden, terwijl meer historische verslagen gevoed worden door archiefvideo’s en diagrammen. Dit heeft ook een weerslag op de kijker: je baant je eigen pad door het dorp en verhoudt je zo op een meer zintuiglijke en geëngageerde wijze tot de verhalen uit de documentaire.
Over de rol van de kijker is bewust nagedacht, zo onderstreept Shalmashi in een recent interview: “Bij een traditionele film staat je format vast, afhankelijk van waar je het gaat pitchen. Nu mocht het zo lang of zo kort worden als we wilden. (…) Met de keuzes voor personages en interviews construeerden we thema’s en verhalen met een soort kop en staart. Steeds met de gedachte in het achterhoofd: wat wil het online publiek en wat kan het aan?”
Big Village Story benadrukt de kracht van mixed-media documentaires: door middel van gelaagde en interactieve co-creaties duiden ze op de complexiteit van maatschappelijke vraagstukken. In de aankomende artikelen bespreken we achtereenvolgens waarom deze producties leiden tot nieuwe vormen van samenwerken, hoe documentairemakers nieuwe technologieën inzetten en hoe archieven tot leven gebracht worden.
Hou onze website in de gaten voor deel 2, 3 en 4 van de reeks.
Dit artikel werd geschreven in de aanloop naar de Summer school Mixed Media Storytelling in Palermo van Verspers. Voor meer interesse en om je aan te melden, klik hier. Het artikel is onderdeel van Documenting Complexity, een tweejarig onderzoeksproject over documentaire, technologie en activisme van de Rijksuniversiteit Groningen, Hogeschool Utrecht, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, MU Hybrid Art House, VersPers en WORM.
