In de berichtgeving over corona wemelt het van de cijfers en getallen. Cijfers die de omvang van de ziekte moeten vangen en cijfers die de effectiviteit van het beleid moeten duidelijk maken. Toch geven al die cijfers in de media geen volledig beeld van de situatie. Niet omdat de media niet op zoek gaan naar kwantitatieve informatie, niet omdat er geen betrouwbare bronnen zijn, maar omdat veel informatie (nog) ontbreekt. Een blog over ernstige cijfers, met bijrollen voor Merkel en katten.
Informatie over de omvang van een kwestie schiet er in de journalistiek nog wel eens bij in. Maar in de nieuws- en achtergrondverhalen over corona komt naast informatie over de gebruikelijke ‘4 keer W plus H’ (wie, wat, waar, wanneer en hoe?) vrijwel standaard ook de tweede H, van hoeveel?, aan de orde. Graadmeters voor de ernst van de crisis zijn de cijfers over het aantal coronadoden en coronazieken.
Graadmeters van de ernst
De belangrijkste cijfers in de journalistieke berichtgeving zijn de sterftecijfers. Het RIVM levert de elke dag tussen twee en drie uur een update van het aantal Covid-19-doden. De meeste liveblogs maken meteen melding van de nieuwste cijfers. Maar die cijfers vertellen maar de helft van het verhaal. De cijfers zijn onvolledig omdat het RIVM alleen overledenen meetelt die positief getest zijn op het coronavirus. Veel sterfgevallen bijvoorbeeld die in verpleeg- en verzorgingshuizen zijn niet meegerekend. De cijfers over coronasterfte zijn sterk afhankelijk van hoe er gerapporteerd wordt door de instanties. Het sterftecijfer van België is bijvoorbeeld hoger, omdat daar ook overledenen die vermoedelijk corona hadden meetellen. Sommige media presenteren sinds begin april ook de wekelijkse mortaliteitscijfers van het CBS, omdat oversterfte een betere graadmeter lijkt voor het aantal coronadoden. (Overigens is niet alle oversterfte zonder meer toe te schrijven aan corona).
Hoeveel mensen zijn er ziek?
Ook de vraag: hoeveel mensen hebben corona? bleek niet simpel te beantwoorden. Aanvankelijk, in de eerste weken na de uitbraak toen iedereen met milde verschijnselen nog getest kon worden, waren er nog RIVM cijfers over het aantal besmettingen. Het AD maakte samen met LocalFocus bijvoorbeeld een interactieve grafiek met kaart waar je kon opzoeken hoeveel mensen in jouw gemeente besmet waren.
Daarna werd het besmettingscijfer eerder een indicator voor de beschikbaarheid van testen dan een graadmeter voor de omvang en verspreiding van het virus. De media gaven het aantal coronapatiënten nog wel door, maar zetten er keurig het bijvoeglijk naamwoord ‘bevestigde’ of ‘positief geteste’ bij. De hofleveranciers van de coronacijfers (naast het RIVM, onder meer de Stichting NICE (die de Intensive Care gegevens verzamelt), het Johns Hopkins Institute en de WHO) rapporteren deze vertekeningen door testbeleid uiteraard ook. Over een alternatief antwoord op de vraag naar het aantal zieken: de schatting op basis van bloedtesten, wordt ook bericht. Nu er geen duidelijk antwoord op de vraag: hoeveel mensen zijn er ziek? is, wordt het aantal besmettingen niet meer, of slechts terzijde genoemd. Ter illustratie: Op 21 maart kopt het NOS liveblog nog: 637 besmettingen en 30 doden erbij in Nederland, drukte op strand en markten. Een maand later: 123 nieuwe doden, 137 opnames in ziekenhuizen, rechtbanken gaan deels weer open.
Vergelijkenderwijs
De vragen naar de omvang van de crisis werden al gauw vergelijkenderwijs gesteld: hoeveel patiënten, hoeveel doden zijn er vergelijking met andere landen, in vergelijking van vorige week? Absolute aantallen bleken weinigzeggend (en zijn dat overigens zelden, getallen krijgen pas betekenis krijgen in vergelijking met andere getallen). Gingen we hier ook Italiaanse toestanden krijgen? En nemen de aantallen toe? Vrijwel alle media gingen over op grafieken, met het snel stijgende lijntje van Italië als referentiepunt. De sterfte- en ziektecijfers werden op een tijdlijn gezet. Staafdiagrammen, tabellen en (interactieve) grafieken zijn nu een vast element van de nieuwsbulletins, de liveblogs, de online coronadossiers en op de binnenpagina’s van de dagbladen.
.
Niet de zieken maar de bedden
Naast de cijfers die de ernst van de crisis in kaart moesten brengen, gingen de media op zoek naar indicatoren voor de effectiviteit van het regeringsbeleid. Naar graadmeters voor het effect van alle maatregelen ter bestrijding en behandeling van corona. In nieuwsverhalen en actualiteitenrubrieken ging het vanaf eind maart niet meer over het aantal zieken, maar over het aantal bedden. Diederik Gommers, professor in het Erasmus ziekenhuis in Rotterdam en voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care rekende (tot half april) bijna elke avond in de journaals en talkshows voor dat er nog te weinig ic-bedden waren voor het verwachte aantal patiënten (dat getal werd ook steeds hoger omdat corona patiënten veel langer op de IC lagen dan gedacht). De achterliggende vraag was, zoals Het Parool kopte: wat kunnen de IC’s nog aan?
#catteningthecurve
De professionele media brachten ook met fraaie #flattenthecurve grafieken het doel van het crisisbeleid van het kabinet in kaart: snel minder coronapatiënten om overbelasting van de zorg te voorkomen. Nog duidelijker waren de #catteningthecurve grafieken op de sociale media, daar sloot de presentatie van de inzet van het crisisbeleid naadloos aan bij de populariteit van katten memes. De effectiviteit van de ‘intelligente lock down’ kan ook worden afgelezen uit de staafdiagrammen die de media maken op basis van de dagkoersen met coronacijfers. Lezers kunnen zo zien dat ondertussen (begin mei) het aantal coronapatiënten in de ziekenhuizen en op de ic’s afneemt. De curve wordt mogelijk vlakker. nu.nl durft al een optimistische kop aan: Aantal coronapatiënten op ic blijft dalen, ‘maand van lucht’ breekt aan.
Merkel als explainer
Als graadmeter voor de effectiviteit van het crisisbeleid, zouden de media ook het zogenoemde reproductiegetal (R) kunnen gebruiken. Virologen gebruiken dat als indicator voor de afname van een virus. Als die R onder de 1 komt neemt het aantal besmettingen af en als R nul is, is het virus uitgedoofd. Merkel kon overigens goed, beter dan menig expert in de vele talkshows, uitleggen hoe belangrijk dat reproductiegetal voor het crisisbeleid is. Maar ook dit getal kan niet goed berekend worden omdat het werkelijke aantal coronapatiënten niet bekend is. De NRC en De Correspondent schreven wel achtergrondverhalen met schitterende animaties over het reproductiegetal.
De professionele media blijven met push-berichten, in liveblogs, in journaals en (online) coronadossiers de coronadagkoersen doorgeven. Met allerlei slagen om de arm wordt bericht dat de teller in Nederland nu op ongeveer vijfduizend geregistreerde coronadoden en meer dan 10 duizend coronaziekenhuisopnames staat. Het tellen gaat door. Maar het aantal coronapatiënten blijft onbekend. Een goede graadmeter vinden voor de ernst en de omvang van de crisis en het effect van de maatregelen blijft lastig.
