In 2005 maakte de Raad van Cultuur het begrip mediawijsheid in grote kring bekend. Zoals Google Trends ook toont werd het daarvoor zelden of nooit gebruikt. Dit zelden of nooit wordt door de krantenbank van de KB, Lexis-Nexis, N-gram viewers, de Handelingen van de twee Kamers en andere bronnen bevestigd. Ik vond slechts één verwijzing naar mediawijsheid vóór 2005, in de Volkskrant van 28 augustus 1999, in een artikel over reclame en de voelsprieten die jongeren daarvoor zouden hebben. Zij laten zich minder gemakkelijk bij de neus nemen dan hun ouders. ‘Jongeren hebben door hun “mediawijsheid” een uiterst kritische ‘aad’ ofwel attitude towards the ad,’ staat er. Een beetje een rare zin maar goed, bedoeld wordt dat jongeren anders tegenover advertenties staan dan ouderen en daarmee getuigen van mediawijsheid.
Ouder dan mediawijsheid is het in het Nederlands zelden gebruikte begrip mediageletterdheid, een letterlijke vertaling van de sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw opkomende uitdrukking media literacy. Mediawijsheid en mediageletterdheid zijn niet helemaal hetzelfde, het een is neutraler dan het andere, iemand kan geletterd zijn en toch heel dom of ongeletterd en toch slim. Niettemin is het verschil zo klein dat het verwaarloosbaar is.
Media literacy werd in het laatste decennium van de twintigste eeuw in de VS een belangrijk onderwerp nadat het, veelal onder de noemer media-educatie, eerder in enkele Europese, vooral Scandinavische landen ingang gevonden had. Media-educatie is nog een stapje verder terug. Een leerproces begint immers met educatie, vervolgens komt, als het goed is, geletterdheid en deze leidt hopelijk tot wijsheid. In zoverre illustreert de chronologie van het gebruik van de drie begrippen de ontwikkeling in afgelopen decennia. Daarin drong steeds verder het besef door dat de modern westerse burger het zonder kennis van de media niet redt. Het was dit besef ook dat de Nederlandse Raad van Cultuur in 2005, na een eerder advies uit 1996 (waarin inderdaad van media-educatie wordt gesproken) tot de publicatie Mediawijsheid. De ontwikkeling van nieuwe burgerschap bracht. Hierin staat ondermeer:
Zoals de Raad voor Cultuur in zijn Vooradvies Cultuurnota 2005-2008 heeft beschreven en vervolgens heeft uitgewerkt in zijn advies over eCultuur, raken maatschappij en cultuur steeds verder gemedialiseerd. Weinig blijft onberoerd door (het effect van) de media; van elementen in een omgeving zijn media de omgeving zelf geworden. Deze tendens houdt nauw verband met technologische ontwikkelingen (digitalisering, connectiviteit, convergentie) en met de steeds verdere uitbouw van de informatie- en kennissamenleving. Al die aspecten tezamen spelen een centrale rol bij de veranderende positie van de burger.
Vandaar dat de Raad van mening was dat de Nederlandse burger, om goed in de huidige maatschappij te kunnen functioneren, ‘mediawijs’ diende te zijn. Hiermee bedoelde de Raad op
het geheel van kennis, vaardigheden en mentaliteit waarmee burgers zich bewust, kritisch en actief kunnen bewegen in een complexe, veranderlijke en fundamenteel gemedialiseerde wereld.
De Raad adviseerde de overheid hiertoe beleid te ontwikkelen en middelen vrij te maken. Zo gebeurde. In afgelopen, ruim, tien jaar zijn talloze projecten gestart om Nederlanders, vooral jongeren mediawijs te maken. Zie hiervoor met name mediawijzer.net, het op initiatief van OCW in 2008 opgerichte netwerk van meer dan duizend organisaties, bedrijven, zelfstandige professionals en instellingen op het gebied van mediawijsheid. Elders in de wereld gebeurt iets vergelijkbaars. Gevolg hiervan is dat op dit moment onder het begrip mediawijs of een variant daarvan op internet een waaier aan programma’s, teksten, plannen, lessen, websites, organisaties, bijeenkomsten en meer te vinden is, al met al zoveel dat het moeilijk is door de bomen het bos te zien. De optimist zou kunnen menen dat zoveel vertoon het bewijs van een zekere mediawijsheid moet zijn. De pessimist vermoedt wellicht dat dit vertoon juist een illustratie is van het feit dat er nog een lange weg te gaan is.
